کمال عبادت

مقدمه :

عبادت چهار مرحله دارد هر مرحله‌ ای هم شرایطی دارد، مرحلۀ تکلیف، مرحلۀ صحت،مرحلۀ قبولی و مرحلۀ کمال.

بعد از اینکه ما به تکلیف رسیدیم، یعنی بالغ شدیم، عاقل شدیم و توانایی داشتیم به مرحلۀ دوم می‌رسیم که آن مرحله صحت است، یعنی عبادت را صحیح باید انجام دهیم و عبادت صحیح را باید از یک مرجع تقلیدو کارشناس دینیکه جامع شرایط است بپرسیم. و بعد از این مرحله کارهایی را باید انجام دهیم که عبادت قبول باشد، مرحلۀ سوم مرحله قبولی عبادت است. شرایط زیادی داشت که در مرحلۀ‌ قبل گفته شد، شرایط اخلاقی، شرایط اجتماعی، شرایط اعتقادی،‌ شرایط سیاسی، شرایط خانوادگی، بعد از این سه مرحله، مرحلۀ چهارم کمالِ عبادت است.

مرحلۀ چهارم: کمال

«عبادت» را می‏توان به ساختمانی تشبیه کرد. هر ساختمان دارای ارکانی مثل ستون‌ها، واجباتی مثل درب و پنجره، وسیلۀ گرما و وسیلۀ‌ خنک‏ کننده، و ویژگی‏های تزیینی‏ ای،‌ مثل لوستر،‌ رنگ‏ آمیزی، و نورپردازی است. در مرحلۀ بعد (چهارم) می‌توانیم کارهایی انجام دهیم که عبادات ما نور‏باران شده و به آسمان بروند. در این صورت، فرشته‌ها این عبادت ما را نشان می‏دهند.

مراحل کمال عبادت

 1. عبادت اول وقت

عبادتِ اول وقت، نشان‏دهندۀ فرمانبری‌ ماست. اگرچه وقت نماز ظهر از زوال آفتاب تا چهار رکعت به مغرب توسعه دارد؛ اما کسی که نمازش را زودتر می‌خواند، نمازش کامل‏تر است. پیامبر (صلی الله و علیه و آله)  فرمود: «نماز اوّل وقت، مثل من است و نمازهای با تأخیر، مثل پیامبران دیگر است». و در حدیثی دیگر فرمود: «نماز اوّل وقت، مثل خورشید است و نمازهای دیرتر مثل ستاره‌ها».

2. انجام مستحبات

معصومان (علیهم السلام)  مستحباتی را به ما آموخته‌اند. مستحباتی نظیر: با لباسِ‌ پاکیزه عبادت کردن، مسواک زدن، از عطر و بوی خوش بهره‏مند شدن، ‌در مسجد نماز خواندن، به جماعت نماز خواندن و.. مایۀ کمال عبادت هستند.

3. عبادت در سختی

در احادیثی آمده: آن‏هایی که به ناچار عبادتشان را در موقعیت سختی (مانند جبهۀ جنگ) انجام می‌دهند، عبادتشان کامل‏تر از دیگران است. 1

عبادت شخص بیمار با سختی انجام می‌شود. امیرالمؤمنین (علیه السلام)  فرمود: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ مَا أَكْرَهْتَ نَفْسَكَ عَلَيْه»؛2 برترین عمل‌ها، عملی است که خودت را به سختی بیندازی. کسی که نابینا، یا ناشنواست، و یا کسی که دست و‌ پایش شکسته و در بیمارستان بستری است، اما در عین حال نمازش را به وقت انجام می‌دهد، نمازش کامل‏تر است. بنابراین، یکی از شرایط کمال آن است که آن عبادت در موقعیتِ دشوار انجام شود.

4. سبقت در عبادت

سبقت در عبادت، موجب کمال عبادت می‏شود. کسی که زودتر به سمت عبادت حرکت می‌کند، عبادتش کامل‏تر است.‌ قرآن می‌فرماید:

﴿لا يَسْتَوی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذينَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنى﴾؛3 کسانی که پیش از فتح مکه انفاق کردند و به میدان جهاد آمدند، با آن‏هایی که پس از فتح مکه آمدند، یکسان نیستند؛ آنان از جهت درجه از کسانی که پس از فتح مکه انفاق و جهاد کردند، بلند پایه‏ ترند.

مثل آن‏هایی که پیش از 22 بهمن و دو ـ سه ماه زودتر به میدان تظاهرات آمدند، چرا که، خطر بیشتری داشت. کسانی که سرعت و سبقت بیشتری دارند،‌ عملشان کامل‏تر است. در روایات آمده: صبح جمعه که می‌شود، فرشتگان به محل نماز جمعه می‌آیند. و به ترتیب، نام کسانی را که به نماز جمعه می‌آیند، ثبت می‌کند. 4

5. اولویت درعبادت

انجامِ کار مهم‏تر، مایۀ کمال عبادت است.

پیامبر گرامی اسلام (صلی الله و علیه و آله)  فرمودند: «لا صَدَقَة و ذو رَحمٍ مُحتاج»؛5 (تا فامیلِ محتاج دارید، صدقه به دیگران نمی‌رسد). نه این‏که آن صدقه، ثواب نداشته باشد، بلکه کامل نیست. صدقۀ کامل صدقه‌ای  است که اولویت در آن لحاظ شود. در قرآن آمده: اگر می‌خواهید انفاق کنید، ابتدا والدین، سپس به بستگانِ نزدیک، بعد به یتیمان و بعد به بیچاره‌ها انفاق کنید.6 حضرت امیرالمومنین علی (علیه السلام)  فرمود: «لَا قُرْبَةَ بِالنَّوَافِلِ إِذَا أَضَرَّتْ بِالْفَرَائِضِ»؛7 اگر نماز‌های نافله، به واجبات ضرر می‌رساند، آن را انجام ندهید. نمازِ واجب، اولویت دارد. وقتی کسی به هیئت می‏رود و نماز صبحش قضا می‌شود، نباید به آن هیئت برود. این اولویت، نشانۀ کمال است.

6. دوام در عبادت

بسیاری افراد به طور موسمی و مقطعی عبادت می‏کنند. اگر عبادت، دوام داشته باشد، نشان‏ دهندۀ کمال است. قرآن می‌فرماید: ﴿وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَى الطَّرِيقَةِ لَأَسْقَيْناهُمْ ماءً غَدَقا﴾؛8 اگر در راه خدا استقامت کنند، ما آن ها  را از آب گوارایی سیراب خواهیم کرد. امیرالمؤمنین (علیه السلام)  دربارۀ «استقامت» فرمودند: «قَلِيلٌ مَدُومٌ عَلَيْهِ خَيْرٌ مِنْ‏ كَثِيرٍ مَمْلُولٍ‏ مِنْه»؛9 کمِ ادامه‏ دار، بهتر از زیادِ مقطعی است. عبادت‌هایمان را به صورت مستمر انجام دهیم؛ برای مثال، هر شبِ جمعه یک صفحه «دعای کمیل» بخوانیم، بهتر از این است که شبِ جمعه‏ای تمامِ دعای کمیل را بخوانیم و بقیۀ طول سال نخوانیم؛ یا از اول ماه رمضان هر شب مقداری از «دعای جوشن کبیر» را بخوانیم.

7. بصیرت و تفکر در عبادت

 از شرایطِ کمال نماز،‌ بصیرت است.‌ باید با معنا، مفهوم و تفسیر اذکاری که در نماز آمده است، آشنایی پیدا کنیم. مغضوبانی که در سورۀ «حمد» بدان اشاره شده است، چه کسانی هستند؟ «ضالین» چه کسانی‏اند؟ «انعمت علیهم» چه کسانی هستند؟ «صراط‏المستقیم» چه راهی است؟ «سبحان‏الله» یعنی چه؟ برای چه «تشهد» می‌خوانیم؟ دانستن این امور، نماز را به اوج می‌برد، کمال می‌دهد و ‌نورپردازی می‌کند.

امیرالمؤمنین (علیه السلام)  فرمود: «وَ لا خَيْرَ فى عِبادَة لَيْسَ فيها تَفَکُر»؛10 در عبادتی که اندیشه در آن نباشد، خیری نیست.‌ چرا من عبادت می‌کنم؟ من در این هستی چه جایگاهی دارم؟

8. به عبادت مغرور نشویم

از چیزهایی که نماز را کامل می‌کند این است که ما به نمازمان مغرور نشویم و‌ نماز و عبادت خودمان را به حساب نیاوریم.

عبادتِ پیامبر (صلی الله و علیه و آله)

 از همسرِ پیامبر (صلی الله و علیه و آله)  پرسیدند: بهترین خاطره‌ای که از پیامبر دارید، کدام است؟ گفت: شب‏ زنده‏ داری پیامبر (صلی الله و علیه و آله) . مقدارِ کمی که شب استراحت می‌کرد، از خواب برمی‌خاست، به حیاط منزل می‌آمد، به ستاره‌ها چشم می‌دوخت و آیات 190 تا 195 سورۀ «آل عمران» را تلاوت می‌کرد:

﴿إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَاخْتِلاَفِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لآيَاتٍ لِّأُوْلِی الألْبَابِ ؛ الَّذينَ يَذْكُرونَ اللهَ قياماً وَ قُعُوداً وَ عَلي جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرونَ في خَلْقِ السَّمواتِ وَ الاَرضِ ؛ يَتَفَكَّرونَ في خَلْقِ السَّمواتِ وَ الاَرضِ ؛ سُبْحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّار﴾؛ حقیقت این است که در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و رفت شب و روز نشانه‌هایی است برای خردمندان؛ خردمندان کسانی هستند که در هر حال، ایستاده، نشسته و خوابیده، ذکر خدا را دارند و علاوه بر ذکر، فکر می‌کنند؛‌ در آفرینش آسمان‌ها و زمین و به دنبال این ذکر و فکر دست به دعا بر می‌دارند که:  پروردگارا تو منزهی از اینکه این جهان را بیهوده بیافرینی، حتماً مرا برای هدفی آفریده‌ای، پس دستم را بگیر و از آتش نجات بده.

در حدیث می‌خوانیم:

إِنَّ الْعَمَلَ الدَّائِمَ الْقَلِيلَ عَلَى الْيَقِينِ أَفْضَلُ عِنْدَ اللَّهِ مِنَ الْعَمَلِ الْكَثِيرِ عَلَى غَيْرِ يَقِينٍ؛11 عبادتِ پیوستۀ‌ کم، امّا با یقین و معرفت، نزد خدا برتر است از عبادتی که زیاد باشد، ولی یقین در آن نباشد.

1 . شرح الكافي- (مولى صالح المازندراني)، ج‏8، ص: 60؛ أفضل الأعمال أحمزها

2. صبحي صالح، نهج البلاغة، ص511؛ مجموعه ورام، ج 1، ص 63.

3. حدید: 10.

4. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ(علیه السلام) : إِذَا كَانَ يَوْمُ الْجُمُعَةِ أَرْسَلَ اللَّهُ تَعَالَى مَلَائِكَةً مَعَهُمْ أَقْلَامٌ مِنْ ذَهَبَ وَ صُحُفٌ مِنْ فِضَّةٍ فَيَأْتُونَ وَ يَقِفُونَ بِبَابِ الْمَسْجِدِ وَ يَكْتُبُونَ أَسَامِيَ الَّذِينَ يَأْتُونَ إِلَى الْمَسْجِد... (مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، ج‏6، ص 38). 

5. بحارالانوار، ج‏96، ص‏147.

6. بقره: 215.

7. نهج البلاغه، حکمت 39.

8. جن: 16.

9. ابن أبي الحديد، شرح نهج البلاغة، ج‏19، ص169.

10. كافي، ج ‏1، ص 36.

11. كافي، ج‏2، ص 57